Pancratius in Godlinze

Pancratius of St. Pancras: we komen deze naam overal in Nederland tegen. Ook buiten ons land treffen we deze naam veelvuldig aan. Zo is Sint Pancras een dorp in de gemeente Langedijk (bij Alkmaar) en St. Pancras een wijk in Londen, maar is daar ook een station met die naam. In veel katholieke kerken staan beelden, of zijn er afbeeldingen van deze Pancratius. Ook in de provincie Groningen komen we de naam tegen en wel bij de kerk van Godlinze. Wie is deze Pancratius geweest en wat heeft deze naam met de ijsheiligen te maken? Onderstaand kun je er alles over lezen.

Afb. links: Pancratius wordt onthoofd.

Over Pancratius

Pancratius is geboren in de plaats Synnada in Phrygië (1) in het jaar 289. Hij overlijdt te Rome op 12 mei 304. Pancratius is zijn echte naam, maar het is bij ons vernederlandst in Pancras of Pancraas en is een katholieke heilige. Hij wordt afgebeeld als een jonge romein met zwaard, een martelaarspalm en/of een martelaarskroon.

De legende vertelt dat Pancratius een jongen uit Phrygië is geweest, die al snel wees wordt. Zijn oom adopteert hem als hij 13 jaar is geworden, reizen ze samen naar Rome. Ze komen daar onder de indruk van het christelijk geloof en laten zich dopen. In een uiterste poging om het christendom voorgoed te vernietigen eisen de keizers Diocletianus en Maximianus dat iedereen verplicht is om te offeren aan de Romeinse goden. Bij weigering hiervan volgt de doodstraf. Pancratius en zijn oom weigeren dat. Pancratius wordt onthoofd en begraven in de catacomben naast de Via Aurelia. Rond het jaar 500 wordt boven zijn graf de basiliek San Pancrazio fuori le mura (buiten de muren) gebouwd. Deze basiliek wordt ook de Wint-Pancratiusbasiliek genoemd. Een eed, afgelegd in deze kerk, geldt als bijzonder heilig in de middeleeuwen. Zo wordt Pancratius op 14-jarige leeftijd in Rome martelaar.

Pancratius geniet in de middeleeuwen over heel Europa bijzondere verering. Hij is een van de vier ijsheiligen (2), samen met Sint-Mamertus, Sint-Servatius en Sint-Bonifatius. Zijn naamdag is 12 mei. Zijn schedel wordt als een kostbaar reliek bewaard in de Sint Jan van Lateranen (5). In de zevende eeuw stuurt paus Vitalianus († 672; feest 27 januari) een gedeelte van Pancratius' gebeente naar het Angels-Saksische vorstenhuis. Dat brengt in Engeland een grote devotie teweeg voor Pancratius. Mede daardoor wordt Pancratius in de volgende achtste eeuw officieel door alle christenen over de wereld gevierd.

Afb. links: Der Schutzpatron der Pankratius-Kirche in Buchholz, der hl. Pankratius. Nach der Legende wurde er um 300 mit 14 Jahren in Rom als Märtyrer enthauptet, deswegen ist er auch Jugendpatron. Als Eisheiliger passt er zum Weinbauort Buchholz. Es handelt sich um ein Ausstattungsstück aus der Vorgängerkirche, jetzt an der Seitenwand der Altarinsel aufgestellt. Der Bildhauer ist unbekannt, möglicherweise handelt es sich um den Vöhrenbacher Meister Adam Winterhalder, der 1699 eine Joachimsfigur für die nahegelegene Suggentaler Kirche schuf. Pancratius is hier afgebeeld met zwaard en palmtak.Foto: 19 okt. 2014, James Steakley. Bron/licentie: Creative Commons Int.

Pancratius wordt vereerd als patroon van de zuivere eed. Hierover zijn verschillende verhalen ontstaan. Gregorius van Tours († 594; feest 17 november) vertelt ons dan ook het volgende verhaal:

Eens ontstaat er tussen twee inwoners van de stad Rome een heftige ruzie. Ze roepen de rechter erbij en voor hem is het al gauw duidelijk wie de ware schuldige is, maar hij kan het niet bewijzen. Daarom besluit hij het te laten aankomen op een zogeheten godsoordeel. God zelf zal door een bijzonder teken de schuldige aanwijzen. Die gang van zaken is in de vroege middeleeuwen niet ongebruikelijk. Hij neemt daarom de beide kemphanen mee naar de Sint-Pieter, laat hen allebei hun hand op het altaar leggen en vraagt hen vervolgens te zweren dat ze onschuldig zijn. Wie een valse eed zwiert, pleegt op die manier tegelijk heiligschennis. Dat zal God of in ieder geval Sint Petrus nooit goed vinden en dat zal dan weer blijken door een bijzonder teken dat zal gaan plaatsvinden. Beide mannen leggen met een stalen gezicht hun eed af, en er gebeurt niets. Reeds meent de ware schuldige dat hij aan zijn gerechte straf zal ontkomen. Maar de rechter zegt: "Er zijn twee mogelijkheden, waarom er niets gebeurt. Het kan zijn dat de oude Sint Petrus gewoon te vergevingsgezind is; maar het kan ook zijn dat hij nu de kans wil geven aan een jongere heilige om zijn wondermacht te tonen. Laten we daarom ook nog gaan naar de kerk van Sint Pancratius en daar de eed herhalen". Dat doen ze. Vooral de ware schuldige toont zich overmoedig en stemt van harte in met dit plan. De rechter vraagt de beide mannen het ritueel van daarnet nog eens over te doen hier op het altaar van Pancratius: "Leg daarom uw handen op het altaar en zweer nogmaals dat u onschuldig bent." Dat doen ze. Maar nu blijkt dat een van de twee zijn hand niet meer los kan krijgen van het altaar. Wat men ook probeert, de hand komt niet vrij. In die situatie is de ongelukkige bedrieger aan zijn eind gekomen. Vandaar - aldus Gregorius van Tours - dat onder de mensen van tegenwoordig nog altijd de gewoonte bestaat een eed te zweren op het gebeente van Sint Pancratius (3).

Afb. links: Saint Pancras of Rome (San Pancrazio, Saint Pancratius). Schilderij door Guercino (1591-1666). Geschilderd circa 1616. Pancratius is hier afgebeeld met zwaard. Bron: Wikipedia. Licentie: Public Domain.

Godlinze en de ijzige heilige

Bij de stichting van de oude Groninger kerken hebben ze altijd de naam van een heilige meegekregen. Een naam die de kerk bescherming zou gaan bieden tegen de boze wereld om ons heen. Bij veel kerken is het heel duidelijk aan welke heilige ze zijn verbonden. In dat geval heeft de kerk gewoon de naam van de heilige gekregen. Dat is met name het geval bij de Nicolaikerk van Appingedam en de Martinikerk in Groningen. Bij de meeste kerken in Groningerland is het echter veel minder duidelijk of er een naamheilige is. Daar is de eigenlijke naam in de loop van de eeuwen gewoonweg vergeten. Bovendien erkent men na de reformatie geen heiligen meer. Daarom is het lange tijd onduidelijk geweest wie de naamheilige is geweest van de kerk in Godlinze. Op de klok van de kerk lezen we dat deze gegoten is in 1435 ‘in honore pancratii’ (4). Echter, een klok in een kerk kan aan een andere heilige zijn opgedragen, dan de patroon van de kerk. In een oude kroniek vinden we echter de naam van Pancratius vermeld als patroonheilige van Godlinze.

Klavertje of palmtak ?

Zoals we eerder hebben gezien wordt Pancratius meestal afgebeeld met het zwaard. Daar is hij immers mee onthoofd; soms zien we ook een palmtak. Op het plafond van de kerk van Godlinze staat de patroonheilige een paar keer afgebeeld. Bij de ene afbeelding is het heel duidelijk dat het om Pancratius gaat: de figuur is afgebeeld in een harnas en draagt een groot zwaard, het signatuurvoorwerp van deze heilige. Echter er staat echter nog een andere figuur afgebeeld die ons voor wat raadsels stelt. Hier zien we een soort klaver in de ene hand, maar wel met een zwaard in de andere. Het klavertje kan verwijzen naar de Engelse heilige Sint Patrick. Deze heilige wordt echter nooit afgebeeld met een zwaard, maar met een staf. Waarschijnlijker is het dus dat het ook hier gaat om Pancratius en dat het om een palmtak gaat, maar dan in een wat wonderlijke vorm. Heeft de oorspronkelijke schilder geen idee gehad hoe zo’n exotische plant er in werkelijkheid uit ziet? Het kan ook zijn dat de afbeelding tijdens de 16e eeuwse restauratie van de schilderingen verkeerd is overgeschilderd (zie onderstaande afbeeldingen).

Gewelfschildering in de kerk van Godlinze. Pancratius is hier afgebeeld met een zwaard en een klaverblad. Is deze klaverblad een vergissing geweest van de schilder? Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.	Pancratius met zwaard op het gewelf van Godlinze. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

De vier ijzige heren

Samen met Servatius en Bonifatius van Tarsum wordt Pancratius gerekend tot de ijsheiligen (2). De vorst die in mei soms nog op kan treden, verbindt men met de heiligen wiens naamdag in deze maand valt. Het begrip ijsheiligen is een van de oudste begrippen in de volksweerkunde, dat rond het jaar 1000 voor het eerst voorkomt. In de volksmond worden de heiligen ook wel de ‘gestrenge heren’ genoemd. Men ziet ze als de veroorzakers van vorst. In sommige landen wordt ook nog 15 mei, de feestdag van Sint Sophie, of koude Sophie, tot de IJsheiligen gerekend. In verschillende volksrijmpjes worden we aan dit fenomeen herinnerd:

Pancraas, Servaas en Bonifaas,
geven ijs en vorst helaas.
Voor ijsheiligen de bloemen buiten,
veelal kun je daar naar fluiten,
wacht af tot ze zijn voorbij,
de bloemen zijn u daarvoor blij.

Noten en bronnen:

1. Frygië (ook vaak als Phrygië gespeld) is in de klassieke oudheid het koninkrijk van de Frygiërs in het midwesten van de Anatolische hoogvlakte. Het heeft een rijke mythologie. Later wordt het veroverd door de Cimmeriërs, vervolgens voor korte tijd door buurland Lydië en daarna achtereenvolgens door het Perzische Rijk (in 546 v.C.), Alexander de Grote, Pergamon, het Romeinse Rijk en uiteindelijk het Ottomaanse Rijk. Tegenwoordig ligt het gebied in het westen van Turkije.
2. IJsheiligen is de naam voor een aantal katholieke heiligen, van wie de naamdagen vallen in de periode van 11 tot en met 15 mei. Dit geldt met name voor streken die onderhevig zijn aan vier jaargetijden. Volgens de volksweerkunde zijn dit de laatste dagen in het voorjaar waarop nog nachtvorst kan optreden. Deze heiligen zijn achtereenvolgens Mamertus (11mei), Pancratius (12 mei), Servatius van Maastricht (13 mei), Bonifatius van Tarsus (14 mei) en soms ook Sophia van Rome (15 mei)
3. Heiligen.net.
4.Volledige tekst op de klok: ‘ANO DNI Mo CCCCo XXXo V o IN HONORE PANCRATII JHESUS MARIA JOH̄ES’. IN HONORE PACRATTII wil zeggen dat de klok is opgedragen aan Pancratius. Het woord ‘honore’is later ook verbasterd tot de Franse jongensnaam ‘Honore’, dat trots betekent. Elders vinden we ook de betekenis ‘geëerd’. In Frankrijk, Monaco en de VS (in mindere mate in België) komt ook de familienaam ‘Honoré’ voort.
5. Lateranen ligt in Italië. De Pauselijke Aartsbasiliek van Sint-Jan van Lateranen (Italiaans: San Giovanni in Laterano) of voluit de Aartsbasiliek van de Allerheiligste Verlosser is een basiliek aan de Piazza del Laterano, dicht bij het Lateraanse paleis in de Italiaanse hoofdstad Rome. De basiliek is een van de zeven pelgrimskerken van Rome en de oudste (en in kerkelijke rang voornaamste) van de vier pauselijke basilieken in Rome.

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe. Hoogeveen, 15 september 2019. Revisie: 9 april 2024. Samenstelling: © Harm Hillinga ↑ Top